Xuất thân dòng dõi hoàng tộc nhưng từ nhỏ lại sống ở ngoại quốc, bà Y Phương luôn tâm niệm phải làm những điều có ích để hướng về quê hương, tri ân bậc tiền nhân.
Nắng ban mai ngày cuối năm rọi qua khe cửa, len lỏi vào căn nhà của người phụ nữ có mái tóc điểm bạc Công Tôn Nữ Y Phương (Monie Phương, cháu ngoại vua Thành Thái). Nở nụ cười hiền, bà Y Phương kể về hành trình bén duyên với cổ vật cung đình nhà Nguyễn từ những chuyến hàng buôn xuôi ngược.
Bà Công Tôn Nữ Y Phương có niềm đam mê sưu tầm những cổ vật của triều Nguyễn. Ảnh: Đắc Đức.
Bà Y Phương là con gái của công chúa Lương Mỹ – một trong những người con của vua Thành Thái. Do được sinh ở Pháp, lớn lên ở thành phố Phnom Penh (Campuchia) nên trong hồi ức của người phụ nữ vừa bước sang tuổi lục tuần này không đọng lại dấu ấn gì về cuộc sống hoàng cung xưa. Lập gia đình ở xứ sở chùa Tháp, vợ chồng bà Phương làm đủ thứ nghề mưu sinh, từ việc buôn bán nhỏ lẻ cho đến làm du lịch rồi kinh doanh bất động sản.
Năm 2004, nữ Việt kiều cùng đoàn khảo sát Campuchia đến Việt Nam để tìm hiểu tiềm năng du lịch. Cảm thấy yêu mến đất nước và con người Việt Nam nên những năm sau, bà Phương dành trọn những ngày nghỉ phép, lễ Tết để khăn gói trở về quê hương và ghé thăm cố đô Huế.
‘Trong một lần tình cờ bước vào hoàng cung Huế, xem các cổ vật được trưng bày tại đây, hình ảnh hoa văn, họa tiết được khắc in trên các đồ sứ có từ thời Nguyễn bỗng có sức cuốn hút kỳ diệu với tôi. Sau khi trở về Campuchia, tôi mới bắt đầu nảy sinh ý tưởng sưu tập những vật dụng có liên quan đến triều Nguyễn’, bà Y Phương nhớ lại.
Đầu năm 2005 trong một lần ra bến xe phía Nam TP Huế đón xe khách vào TP HCM, tình cờ bà Phương được một người khách giới thiệu những thùng hàng chứa cổ vật bên trong và chuẩn bị được vận chuyển vào Nam. Sau một hồi hỏi thông tin về số hàng này, bà quyết định không để mất cơ hội sở hữu nên đã mua lại kiện hàng với giá 15 triệu đồng.
Với những đóng góp của mình cho Huế, năm 2014, bà Y Phương vinh dự được Chủ tịch UBND Thừa Thiên – Huế tặng giấy khen vì công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Huế. Ảnh: Đắc Đức.
Sau này, chính bà không ngờ rằng bên trong kiện hàng chứa đến hàng chục chiếc bát, đĩa là đồ sứ ký kiểu triều Nguyễn với niên đại hàng trăm năm. ‘Nếu lúc ấy mình không mua thì không biết những cổ vật này rồi sẽ trôi dạt về đâu’, người cháu ngoại của vua nói và cho hay cảm thấy hối tiếc vì thời điểm đó chỉ đủ tiền mua một thùng hàng trong nhiều kiện hàng được đưa vào Nam.
Dù công việc bận rộn, nhiều lúc không có cả thời gian ngơi nghỉ nhưng hễ nhận được tin báo ở Việt Nam có người bán cổ vật liên quan đến triều Nguyễn, bà Phương lại quay trở về nước để cố mua bằng được. Theo bà cổ vật có thể mua được bằng tiền nhưng giá trị văn hóa, lịch sử trên cổ vật thì không gì có thể đánh đổi được. Trong những lần ngược xuôi Nam – Bắc để tìm mua cổ vật, không ít lần người phụ nữ dòng dõi hoàng tộc phải ra về tay không.
Hướng ánh mắt nhìn ra vườn nhà, bà Phương kể có lần nhận tin một đội thợ lặn trục vớt được khá nhiều cổ vật quý từ con tàu đắm ở vùng cửa biển Thuận An, bà liền bắt xe về Huế rồi về vùng biển Thuận An để hỏi mua các cổ vật. Thế nhưng khi bà vừa tìm đến nơi thì bao nhiêu cổ vật như chum, ché, súng ống, các đồ vật dụng đã tồn tại hàng trăm năm bị giới buôn đồ cổ mua hết, chỉ còn lại vài cái không nguyên vẹn, không có giá trị vứt lăn lóc trên bờ cát trắng.
Cũng từ những lần ngược xuôi mua đồ cổ mà bà Phương tích lũy không ít kinh nghiệm trong việc thẩm định giá trị cổ vật. Tháng 4/2013, bà Y Phương đã trao tặng 228 hiện vật gốm sứ niên đại từ thế kỷ 16 đến thế kỷ 20 cùng 5 sắc phong thần thời Nguyễn cho Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế. Bộ sưu tập cổ vật có giá trị do bà Phương cất công tìm mua và lưu giữ trong thời gian dài đã được trưng bày triển lãm để phục vụ du khách tham quan cố đô Huế.
Tháng 5/2014, bà Phương tiếp tục bàn giao bộ 13 cây kiếm của binh lính triều Nguyễn cho Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế. Những cây kiếm có chuôi bằng đồng, lưỡi kiếm bằng sắt và đã bị hoen gỉ, được bà Phương mua lại từ những người buôn bán đồ cổ với giá cao để trao tặng cho bảo tàng.
Một số cổ vật gồm chậu Long Ẩn, đĩa lam sứ thời Nguyễn do bà Phương tìm kiếm mua lại. Ảnh: Đắc Đức.
‘Con người không thể sống mãi với cổ vật được, việc hiến tặng cho bảo tàng để phục vụ công tác trưng bày luôn là tâm niệm của cả cuộc đời tôi và tôi chưa bao giờ thấy hối tiếc về việc làm này’, người phụ nữ khuôn mặt hiền hậu trải lòng.
Tháng 10/2014, khi nghe tin chiếc xe kéo của Hoàng thái hậu Từ Minh (mẹ vua Thành Thái) chuẩn bị được đưa ra đấu giá tại Pháp, bà Phương cùng nhiều người trong gia đình đóng góp 55.800 euro để Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế đấu giá thành công. Hiện chiếc xe kéo của bà Từ Minh được đưa về nước và trưng bày bên trong Hoàng thành Huế.
Không những có tâm với cổ vật của triều Nguyễn đang bị thất lạc, bà Phương còn dành tình cảm và sự tôn kính đặc biệt đối với các bậc tiền nhân. Nhiều năm qua, bà là một trong những thành viên tích cực tham gia khắc phục hỏng hóc và xây thành quách cho hàng chục ngôi mộ hoàng gia, trong đó phần lớn là mộ hoàng tử, công chúa quanh khu vực lăng vua Thiệu Trị.
Tiến sĩ Phan Thanh Hải, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế, đánh giá việc hiến tặng hơn 200 cổ vật của bà Y Phương cho Huế là một việc làm có ý nghĩa, góp sức trong việc gìn giữ, bảo vệ và tìm lại những cổ vật quý giá của vùng đất cố đô xưa.
‘Là thành viên trong hoàng tộc, bà Y Phương được xem là một trong những người khởi đầu việc hiến tặng cổ vật hoàng cung và đã vấp phải sự phản đối của một vài người. Tuy nhiên, sau đó nhiều người khác thuộc dòng dõi hoàng gia đã mang tài sản của mình hiến tặng với mong muốn góp sức vào công cuộc bảo tồn di sản của dân tộc’, tiến sĩ Hải nói.
